Το Βυζάντιο εχθές και σήμερα…
Υπό Δημητρίου Π. Λυκούδη,
Θεολόγου – Φιλολόγου, Υπ. Δρος Παν/μίου Αθηνών
- Πρωτοβυζαντινή περίοδος: Η εποχή της διαμόρφωσης της Οικουμενικής Αυτοκρατορίας [330 – 610]
Η Πρωτοβυζαντινή περίοδος [330 – 610] αποτελεί την εισαγωγική κατά κάποιο τρόπο προσπάθεια του Βυζαντίου να αυτοπροσδιορίσει την πολιτιστική του ταυτότητα και την επιρροή του στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, τα Βαλκάνια και τη Δυτική Ευρώπη. Είναι περίοδος προπαρασκευής και δόκιμης απόπειρας να ισχυροποιήσει την πολιτιστική του παρουσία μέσα σε έναν άγνωστο χώρο, με ποικίλες αντιθέσεις και συμπορεύσεις θρησκευτικών , εθνικών, φυλετικών, γλωσσικών και πολιτιστικών χαρακτηριστικών , τόσο ανόμοιων μεταξύ τους, που πολύ αργότερα θα αναγκάσουν την διεθνούς φήμης ιστορικό Τζούντιθ Χέριν να καταθέσει: «Ο πολιτισμός του Βυζαντίου ήταν ένα κράμα από παγανιστικά, χριστιανικά, ελληνικά, ρωμαικά, αρχαία και αποκλειστικά μεσαιωνικά στοιχεία».
Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στο Βυζάντιο και στη Νέα Ρώμη αποτέλεσε το έναυσμα για την απαρχή μιας νέας στην ουσία Αυτοκρατορίας με εμπνευστή και ποδηγέτη τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στα 330 μ.Χ. Ο Φλάβιος Βαλέριος Αυρήλιος Κωνσταντίνος ως ήταν το πλήρες όνομά του, καθιέρωσε με το διάταγμα των Μεδιολάνων[313μ.Χ.] την ανεξιθρησκεία στους κόλπους της Αυτοκρατορίας και φρόντισε να κοσμίσει τη νέα πρωτεύουσα με λαμπρά οικοδομήματα, απαράμμιλης δόξας και ομορφιάς, αναγκάζοντας τον Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο να αναφωνήσει ¨επί τη εορτή¨ των εγκαινίων: «Ώ δοξασμένη έδρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου! Τόσο ξεπερνάς κάθε άλλη πόλη, όσο τη γη ο έναστρος Ουρανός». Οι διάδοχοι του Μεγάλου Κωνσταντίνου όμως δεν θα σταθούν στο αυτό ύψος του προκατόχου τους, εκτός ελαχίστων φωτεινών εξαιρέσεων, γεγονός που θα περιπλέξει την Αυτοκρατορία και θα την αναγκάσει να επαναπροσδιορίζει συνεχώς και προσκαίρως την εδαφική και πολιτιστική της ιδιαιτερότητα…
1,1 Η δυναστεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου [324 – 379]
Στα 324 μ.Χ. ο Μεγάλος Κωνσταντίνος, ως μονοκράτορας πλέον, στρέφεται στην κατασκευή και προετοιμασία της νέας Ρωμαικής Αυτοκρατορίας. Είχαν προηγηθεί η νίκη του επί του Μαξεντίου στο δυτικό τμήμα της Αυτοκρατορίας και το διάταγμα των Μεδιολάνων [313μ. Χ.], με το οποίο καθιέρωνε την ελευθερία της ανεξιθρησκείας σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία. Τα εγκαίνια της Νέας Ρώμης [330μ.Χ.] θα αποτελέσουν την επίσημη απαρχή της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας και θα αναγκάσουν όλο τον κόσμο να υποκλιθεί στη λαμπρότητα και στη μεγαλειώδη αίγλη της νέας πρωτεύουσας, της Κωνσταντινούπολης. Στα 326 η Αγία Ελένη, η μητέρα του Μεγάλου Κων/νου, θα αξιωθεί της ευρέσεως του Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα, σε μια προσπάθεια να προσευχηθεί για τη σωτηρία του υιού της, ένεκα των λαθεμένων ενεργειών του, που στοίχησαν τη ζωή και αθώων ανθρώπων [Κρίσπος, Φαύστας , Λικίνιος…]. Ξεχωρίζει η σύγκληση της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου στη Νίκαια της Βιθυνίας στην οποία παρευρέθησαν ο ίδιος ο Αυτοκράτορας και άγιοι της Ορθοδοξίας , ως οι άγιοι Σπυρίδων, Νικόλαος και Αθανάσιος[διάκονος τότε] και στην οποία θεσπίστηκαν τα πρώτα 7 άρθρα του Συμβόλου της Πίστεως.
Οι διάδοχοι του Μεγάλου Κωνσταντίνου , Κωνσταντίνος ο Β΄, Κωνστάντιος και Κώνσταντας [337 -361]δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τα βήματα του προκατόχου και πατέρα τους. Ξεχωρίζει η Σύνοδος στο Ρίμινι[359], που συγκλήθηκε από τον υπέρμαχο του Αρειανισμού Κωνστάντιο και η οποία ανακήρυξε τον Αρειανισμό επίσημο δόγμα της Αυτοκρατορίας. Είναι ο ίδιος ο Κωνστάντιος που εξόρισε τον υπέρμαχο της Ορθοδοξίας Μέγα Αθανάσιο και επιχείρησε να διώξει τους χριστιανούς. Ακολουθεί ο Ιουλιανός ο Παραβάτης[361 – 363] που ονειρεύτηκε και επιχείρησε ανεπιτυχώς να συνδράμει στην αναγέννηση του Ελληνισμού και στην επαναβίωση της αρχαιοελληνικής λατρείας. Με το διάταγμα του ¨Περί παιδείας¨, απαγόρευσε στους χριστιανούς καθηγητές να διδάσκουν Φιλοσοφία, Ρητορική και Φιλολογία και απομάκρυνε γενικότερα τους χριστιανούς από τις υψηλές θέσεις του στρατού και της διοίκησης. Ο Ιοβιανός [363 -364], συνετός χριστιανός αξιωματικός, αν και πέθανε νέος [33 ετών], φρόντισε να επαναφέρει την ελευθερία της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών γραμμάτων από τους χριστιανούς. Η δυναστεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου ολοκληρώνεται με την Ουαλεντινιανό [364 – 375] και με τον Ουάλη [364 – 378], με τον τελευταίο ένθερμο οπαδό του Αρειανισμού, να προσπαθεί με υποσχέσεις και απειλές να επιβάλει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ανεπιτυχώς στους υπηκόους του, μεταξύ αυτών και στον ουρανοφάντορα της Καισαρείας Μέγα Βασίλειο. Ένας ιστορικός κύκλος της Πρωτοβυζαντινής περιόδου ολοκληρώνεται. Το Βυζάντιο, αντιμέτωπο με ποικίλους κινδύνους, εσωτερικούς και εξωτερικούς , θα προσβλέπει με αγωνία την επόμενη δυναστεία, θα προσβλέπει να χαράξει το αύριο της ταυτότητάς του…